Sâm bố chính: Tác dụng, Phương pháp sử dụng bồi bổ sức khỏe

Sâm bố chính (nhân sâm Phú Yên) là vị thuốc Nam quý có công dụng bồi bổ sức khỏe, hỗ trợ tăng cường chứng mệt mỏi thần kinh, chế độ ăn uống kém,… Thảo dược này thường được dùng trong các thang thuốc sắc, thuốc hoàn tán và bài thuốc ngâm rượu.

• Tên gọi khác: Nhân sâm Phú Yên, thổ hào sâm
• Tên khoa học: Hibiscus sagittifolius Kurz
• Họ: Cẩm quỳ (Malvaceae)

Mô tả thảo dược sâm bố chính

1. Đặc điểm của cây sâm bố chính

Cây sâm bố chính là loại thực vật thuộc dạng thân cỏ, sống lâu năm và có chiều cao trung bình khoảng 35 – 50cm. Thân cây yếu ớt nên thường sống dựa vào các cây cao lớn xung quanh. Rễ tăng trưởng thành củ, có màu vàng nhạt hoặc trắng nhạt với đường kính khoảng 1.5 – 2cm.

Lá ở gốc có phiến hình xoăn, đầu lá không nhọn và phía cuối có hình tim, lá ở ngọn có phiến hẹp dần. Lá có màu lục và được phủ lông mịn. Hoa có màu hồng hoặc đỏ, ở giữa có màu trắng phớt vàng. Hoa mọc đơn độc ở kẽ lá với đường kính khoảng 6 – 8cm. Sâm bố chính có quả hình trứng, mặt trong và mặt ngoài đều có lông. Khi chín, quả nứt thành 5 mảnh vỏ bên trong nhiều hạt nhỏ có màu nâu, hình thận.

2. Phân bố

Sâm bố chính là cây thuốc nam quý được trồng nhiều nơi ở nước ta, đặc biệt là Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Tây Bắc, Quảng Bình,…

3. Bộ phận sử dụng

Rễ củ của cây sâm bố chính được dùng để làm thuốc.

4. Thu hái – sơ chế

Thu hái rễ củ vào mùa lạnh. Sau đó, làm sạch củ và ngâm với nước gạo trong 1 đêm, đem đồ chín và phơi khô để sử dụng dần.

5. Thành phần hóa học

Nghiên cứu của Giáo sư Đỗ Tất Lợi nhận thấy, rễ củ của cây chứa thành phần chủ yếu là tinh bột và 35 – 40% chất nhầy. Bên cạnh đó, thảo mộc này còn chứa một số thành phần hóa học khác như phenylalanine, leucin, threonin, arginin, histidin, tyrosin, prolin, alanin, acid linoleic, acid linoleic, acid stearic, acid palmitic và 13 khoáng chất như magie, nhôm, sắt, canxi, natri, đồng, kẽm, phốt pho, mangan,…

6. Lưu giữ

Bảo quản thảo dược ở nơi khô ráo và thoáng mát, tránh ánh nắng trực tiếp và nơi ẩm thấp.

Vị thuốc sâm bố chính

1. Tính vị – Quy kinh

• Sâm bố chính có vị ngọt đắng, tính mát
• Quy vào kinh Phế, Tỳ

2. Công năng – dược tính

• Sâm bố chính có công dụng sinh tân dịch, chỉ khát, ích huyết và bổ khí. Thảo mộc thường được sao với gạo để cho tính ấm, công dụng kích thích tiêu hóa và bổ tỳ vị
• Được dùng để làm thuốc bồi bổ sức khỏe, trị chứng kiệt sức, ăn ngủ kém, trẻ con chậm lớn, gầy còm
• Điều trị một số chứng bệnh về đường hô hấp như viêm phế quản, viêm họng, ho dai dẳng,…
• Sâm bố chính được sử dụng kèm với các thảo mộc khác để chữa khí hư, rối loạn kinh nguyệt, hoa mắt, đau nhức thể trạng,…

3. Công dụng của sâm bố chính theo y học hiện đại

Theo phân tích dược lý hiện đại, sâm bố chính mang lại nhiều công dụng như:

• Tác dụng ức chế thần kinh trung ương và làm dịu thần kinh (an thần)
• Bồi bổ sức khỏe và cải thiện nhiệm vụ đề kháng nhờ vào tỉ lệ khoáng chất, a-xít amin và tinh bột dồi dào

4. Liều lượng

Dược liệu sâm bố chính thường được sử dụng ở dạng sắc uống, thuốc bột hoặc để ngâm rượu với liều lượng khuyến cáo từ 10 – 20g/ ngày.

28 Phương pháp sử dụng sâm bố chính bồi bổ sức khỏe, chữa bệnh

1. Thang thuốc bồi bổ khí huyết

• Chuẩn bị: Ý dĩ sao, đường quy và hoài sơn (củ mài) mỗi thứ 15g, sâm bố chính 30g và hồi đầu 12g.
• Thực hiện: Đem các vị tán thành bột mịn, sau đó khuấy với kẹo mạch nha hoặc mật ong làm thành viên. Hàng ngày sử dụng 15 – 20g, có thể sử dụng 1 lần hoặc chia thành 2 lần uống.

2. Làm hoàn đại bổ tăng cường sức khỏe và chống mất sức

• Chuẩn bị: Rau thai nhi 1 bộ (rau con so mạnh khỏe), mật ong vừa đủ, trần bì 20g, hà thủ ô đỏ 60g, củ đinh lăng và sâm bố chính mỗi thứ 100g.
• Thực hiện: Đem rau thai nhỉ cắt bỏ màng gân, sau đó đặt từng miếng lên đĩa gốm đem sấy phương pháp thủy cho đến khi khô. Đem rễ đinh lăng làm sạch, cạo bỏ vỏ ngoài, thái thành từng lát mỏng, phơi cho khô rồi sao qua. Đem tất cả nguyên liệu tán thành bột mịn, luyện với mật ong làm thành hoàn, mỗi viên nặng 12g. Hàng ngày sử dụng 1 viên hoàn uống trước khi đi ngủ, sử dụng đều đặn 15 ngày là 1 lộ trình.

3. Bài thuốc điều trị chứng thận khí suy giảm gây nóng trong người, kiệt sức, đau mỏi lưng, yếu sức và nặng đầu

• Chuẩn bị: Tầm gửi cây dâu, sâm bố chính, cốt toái bổ, củ mài (hoài sơn) và gạc nai nướng mỗi thứ 6g, nhụy sen và mẫu đơn mỗi thứ 4g.
• Thực hiện: Làm sạch thảo dược, cho vào ấm sắc uống. Hàng ngày sử dụng 1 thang, sử dụng đều đặn cho đến khi dấu hiệu thuyên giảm.

4. Thang thuốc bồi bổ sức khỏe, điều trị chứng mất ngủ, chế độ ăn uống kém, cơ thể suy nhược do thiếu máu

• Chuẩn bị: Tầm gửi cây dâu, thỏ ty tử sao, quả dâu, đỗ trọng và hà thủ ô (đỏ) mỗi thứ 40g, hoàng tinh chế 80g, sâm bố chính 120g, cao hổ cốt, ba kích và huyết giác mỗi thứ 20g.
• Thực hiện: Đem các vị sơ chế, sau đó đem ngâm với 2 lít rượu trong 2 ngày 2 đêm rồi chưng mẹo thủy và hạ thổ 7 ngày. Ngày sử dụng 2 lần trong bữa ăn, mỗi lần uống 1 chén nhỏ (15 – 40ml). Trong khoảng thời gian sử dụng bài thuốc này, cần kiêng chất kích thích và đồ tanh sống.

5. Thuốc bổ thận, tráng dương phù hợp với nam giới có suy thận yếu dẫn đến giảm tiềm năng sinh lý

• Chuẩn bị: Cẩu tích, sừng nai, liên nhục (hạt sen), hoài sơn (củ mài), liên tu, tục đoạn, sâm bố chính và ba kích mỗi thứ 1000g, đậu đen 1500g, hoàng tinh 500g, hạt tơ hồng 200g.
• Thực hiện: Đem đậu đen sao tồn tính, ba kích tẩm muối sao vàng, sử dụng đất sét đắp quanh sừng nai rồi đem nung tồn tính. Cuối cùng, cho tất cả nguyên liệu đem tán thành bột mịn và làm thành viên. Ngày sử dụng 2 lần, mỗi lần sử dụng từ 8 – 12g.

6. Thuốc bổ có công dụng giảm cơn hen phế quản

• Bài thuốc 1: Chuẩn bị can khương (gừng khô) và trần bì mỗi thứ 120g, rễ dâu tằm 160g, sâm bố chính 200g, mật ong (vừa đủ) và tắc kè 4 con (băm nhỏ sao vàng). Đem các vị tán nhỏ, lắc với mật làm thành hoàn nặng 12g. Hàng ngày sử dụng 2 lần, mỗi lần sử dụng 1 viên hoàn.
• Bài thuốc 2: Sử dụng củ đinh lăng, hà thủ ô, sâm bố chính và ngải cứu mỗi thứ 200g, mật ong vừa đủ và đậu đen 500g. Đem tất cả nguyên liệu tán thành bột mịn làm thành viên hoàn. Mỗi lần sử dụng 12g, ngày uống 2 lần.

7. Bài thuốc điều trị chứng mệt mỏi thần kinh

• Bài thuốc 1: Sử dụng hoàng cầm, đại táo và sài hồ mỗi thứ 12g, sinh địa và sâm bố chính mỗi thứ 20g, xuyên khung 6g, cam thảo 4g, bạch thược và đương quy mỗi thứ 8g. Đem các vị cho vào ấm và sắc lấy nước uống. Ngày sử dụng đều đặn 1 thang.
• Bài thuốc 2: Chuẩn bị hoàng kỳ 12g, sâm bố chính 20g, bạch truật, đương quy, long nhãn, táo nhân, cúc hoa, mộc hương và bạch thược mỗi thứ 8g, viễn chí và bạch linh mỗi thứ 6g. Sắc uống ngày sử dụng 1 thang.

8. Thang thuốc sử dụng cho người bệnh đang trong giai đoạn bình phục sau khi bị bỏng

• Chuẩn bị: Trần bì 8g, củ khỉ 10g, kê huyết đằng, hà thủ ô, thục địa, sa sâm và bạch truật mỗi thứ 12g, ý dĩ, hoài sơn và sâm bố chính mỗi thứ 16g.
• Thực hiện: Đem sắc uống, ngày sử dụng đều đặn 1 thang.

9. Món ăn hỗ trợ điều trị chứng động kinh

• Chuẩn bị: Nam tam tinh sao, toàn yết, sâm bố chính và trần bì mỗi thứ 20g, quế 4g, chu sa 1g và tim lợn.
• Thực hiện: Đem sơ chế tim lợn, sau đó cho chu sa vào tim lợn và hấp phương pháp thủy. Các vị khác đem tán bột mịn, ngày sử dụng 40g. Tim lợn đem ăn khi nóng, chia thành 3 lần sử dụng trong ngày. Sử dụng món ăn và bột thuốc trong kéo dài 3 tuần liền.

10. Bài thuốc điều trị chứng trầm cảm

• Chuẩn bị: Hà thủ ô, bá tử nhân, long nhãn và hoài sơn mỗi thứ 12g, sâm bố chính 16g, cam thảo dây, xương bồ, liên tu, toan táo nhân và bán hạ chế mỗi thứ 8g, nhục quế 4g.
• Thực hiện: Sắc uống ngày sử dụng 1 thang.

11. Thang thuốc trị chứng tiểu ra dinh dưỡng

• Chuẩn bị: Mã đề, cam thảo nam, rễ cỏ tranh, sâm bố chính, trúc diệp, liên nhục, huyền sâm, tỳ giải và ý dĩ mỗi thứ 12g, hoạt thạch 6g.
• Thực hiện: Sắc uống, ngày sử dụng đều đặn 1 thang.

12. Bài thuốc điều trị tim đập nhanh gây hồi hộp, thể trạng khó chịu và khó ngủ

• Chuẩn bị: Củ mài, hạt sen, quả dâu chín, rau má, long nhãn và hà thủ ô mỗi thứ 12g, bá tử nhân và táo nhân mỗi thứ 8g, sâm bố chính 20g.
• Thực hiện: Sắc uống đều đặn ngày sử dụng 1 thang.

13. Thang thuốc bổ máu phù hợp với nữ giới và người già bị thiếu máu khiến cơ thể kiệt sức

• Chuẩn bị: Cam thảo 40g, hạt sen, sâm bố chính và hà thủ ô mỗi thứ 100g, đại hồi 8g và thảo quả 12g.
• Thực hiện: Đem các vị tán thành bột mịn và làm thành viên. Mỗi lần uống 10g, ngày sử dụng 2 lần.

14. Bài thuốc phù hợp cho người bệnh đang trong giai đoạn hồi phục sau khi chữa áp xe phổi

• Chuẩn bị: Kim ngân hoa, ý dĩ, bách hợp, sinh địa mỗi thứ 12g, hoài sơn (củ mài) và sâm bố chính mỗi thứ 16g.
• Thực hiện: Sắc uống ngày sử dụng đều đặn 1 thang.

15. Thang thuốc trị chứng khó chịu kèm đái són, táo bón và háo khát

• Chuẩn bị: Sâm bố chính lượng vừa đủ.
• Thực hiện: Đem nấu thành cao, hòa với cao ban long uống hằng ngày để tăng cường sức khỏe.

16. Bài thuốc điều trị chứng mất sức thể trạng do mắc các bệnh hô hấp lâu ngày không khỏi

• Chuẩn bị: Liên nhục 20g, hương phụ và lá vông mỗi thứ 10g, sa sâm, tua sen, sâm bố chính và táo nhân mỗi thứ 12g.
• Thực hiện: Sắc uống đều đặn hàng ngày sử dụng 1 thang.

17. Thang thuốc trị chứng mệt mỏi cơ thể do lao động vất vả, sau khi ốm nặng hoặc do mắc các căn bệnh về đường ruột

• Chuẩn bị: Bạch truật 40g, hạt sen và củ mài mỗi thứ 80g, sâm bố chính 180g và binh lang (hạt cau) 8g.
• Thực hiện: Đem tất cả nguyên liệu tán bột mịn, hàng ngày sử dụng 20g.

18. Bài thuốc trị rối loạn kinh nguyệt

• Chuẩn bị: Củ gai (cây gai được sử dụng để làm bánh) 12g, củ gấu 10g, ích mẫu, ngải cứu và sâm bố chính mỗi thứ 16g, thục địa và cỏ nhọ nồi (sao vàng) mỗi thứ 20g.
• Thực hiện: Sắc uống và sử dụng hết nước sắc trong ngày.

19. Thang thuốc trị chứng em bé gầy gò, xanh xao do đi tiêu lỏng lâu ngày không khỏi

• Chuẩn bị: Hoài sơn sao chín 3 phần, sâm bố chính sao chín 2.5 phần, hạt sen 1.5 phần, ý dĩ sao chín 2 phần và bạch chỉ sao chín 1 phần.
• Thực hiện: Đem tất cả nguyên liệu tán nhỏ, rây cho mụn rồi khuấy với đường đun chảy làm thành viên. Hàng ngày sử dụng từ 4 – 10g (có thể sử dụng cho trẻ từ 2 tuổi trở lên).

20. Bài thuốc điều trị chứng bài tiết và tiêu hóa bị dừng trệ

• Chuẩn bị: Trầm hương 4g, bạch truật 40g (tẩm sữa sao) và sâm bố chính 20g.
• Thực hiện: Đem sâm bố chính sắc lấy nước, sau đó mài trầm hương và bạch truật vào. Lắc đều, chia nước sắc thành vài lần uống và sử dụng hết trong ngày.

21. Thang thuốc điều trị chứng thể trạng béo bệu hoặc gầy yếu, chế độ ăn uống kém, phiền khát, đầy bụng, tiêu lỏng

• Chuẩn bị: Hoàng kỳ 8g (sao mật), bạch truật 40g (sao mật), sâm bố chính 40g, chích cam thảo 4g, phục tử chế 1.2g, ngũ vị (sao mật) 4g, mạch môn 4g, hạt sen 6g, gừng nướng vài lát và táo ta vài quả.
• Thực hiện: Sắc uống ngày sử dụng 1 thang.

22. Bài thuốc điều trị chứng ra nhiều mồ hôi, người ấm nhưng chân tay lạnh

• Chuẩn bị: Phục linh 12g (tẩm sữa), chích cam thảo và lộc nhung (đều nung nghiền nhỏ) mỗi thứ 8g, đương quy (tẩm mật rượu sao) và sâm bố chính mỗi thứ 20g, hoàng kỳ 80g (tẩm nước phòng phong sao).
• Thực hiện: Sắc uống sử dụng hết trong ngày.

23. Thang thuốc trị chứng kinh nguyệt không đều ở nữ giới

• Chuẩn bị: Sâm bố chính 10 – 16g.
• Thực hiện: Sắc uống đều đặn hằng ngày.

24. Bài thuốc trị chứng lao phổi ở con nít

• Chuẩn bị: Siro cam thảo 200g và sâm bố chính 6 – 10g.
• Thực hiện: Đem sắc sâm bố chính với 180ml nước, sau đó sử dụng nước sắc lắc với siro cam thảo. Hàng ngày cho trẻ sử dụng uống 1 muỗng.

25. Thang thuốc điều trị chứng nóng sốt lâu ngày gây nên mồ hôi và khát nước

• Chuẩn bị: Nhục quế 3g, thục địa 30g và sâm bố chính 20g.
• Thực hiện: Sắc uống ngày sử dụng 1 thang cho đến khi biểu hiện thuyên giảm.

26. Bài thuốc điều trị chứng khí hư, bạch đới ở chị em

• Chuẩn bị: Bạch biển đậu, trử ma căn và sâm bố chính mỗi thứ 20g.
• Thực hiện: Sắc uống, ngày sử dụng đều đặn 1 thang.

27. Thang thuốc trị chuột rút

• Chuẩn bị: Mẫu lệ chế, sâm bố chính, cát căn, đương quy, liên nhục, hoài nhân mỗi thứ 16g, cam thảo, trần bì, ngải diệp và phòng phong mỗi thứ 10g, tục đoạn, thổ phục linh mỗi thứ 20g, xương bồ, hoàng kỳ và bạch truật mỗi thứ 12g.
• Thực hiện: Sắc uống 2 ngày 1 thang. Chia nước sắc thành 2 lần uống trong ngày, nên sử dụng sau bữa ăn.

28. Mẹo ngâm rượu sâm bố chính giúp bồi bổ sức khỏe

• Chuẩn bị: Bình ngâm rượu bằng thủy tinh, sâm tươi đã rửa sạch và rượu gạo 30 – 35 độ lượng vừa đủ.
• Thực hiện: Đem sâm bố chính rửa lại với rượu, sau đó cho vào bình và đổ đầy rượu vào. Đậy kín nắp và đem ngâm trong vòng 3 tháng là sử dụng được.

Một số lưu ý khi sử dụng cây thuốc sâm bố chính

Sâm bố chính là cây thuốc quý có công dụng bồi bổ sức khỏe và hỗ trợ chữa một số chứng bệnh phổ biến. Mặt khác trước khi sử dụng thang thuốc từ thảo mộc này, bạn nên lưu ý một số vấn đề sau:

• Người có cơ thể hư hàn phải đem sâm bố chính tẩm nước gừng sao kỹ để giảm tính mát trong thảo dược.
• Không sử dụng trong tình huống nhiễm ngoại tà chưa khỏi.
• Vì có hoa đẹp nên sâm bố chính còn được sử dụng để trồng làm cảnh. Mặt khác, cây được trồng trong chậu và thùng xốp thường bị thiếu chất nên không có công dụng điều trị bệnh hay bồi bổ sức khỏe.
• Ngoài các bài thuốc trên, bạn cũng có thể sử dụng sâm bố chính hầm với gà, sườn heo,… hoặc sử dụng hãm trà uống thường xuyên để tăng cường sức khỏe và hỗ trợ chữa chứng kiệt sức.

Bài viết đã tổng hợp một số thông tin cơ bản về cây thuốc sâm bố chính. Mặt khác, thông tin trong bài viết chỉ có giá trị tìm hiểu. Để đảm bảo an toàn, bạn đọc nên tìm hiểu ý kiến bác sỹ trước khi sử dụng thang thuốc và rượu ngâm từ thảo mộc này.